डॉक्टर हेडगेवारजींचे हिंदुत्व !

– प्रशांत पोळ

कुठल्याही व्यक्तीच्या कार्याचे मूल्यमापन करायचे असेल, किंवा केलेल्या कामाचे यश-अपयश बघायचे असेल, तर त्या व्यक्तीच्या मृत्यूनंतर त्या कार्याची स्थिती काय आहे, ते बघायला हवं. उदाहरणार्थ छत्रपती शिवाजी महाराज. उण्यापुऱ्या 50 वर्षांचं आयुष्य. साधारण तीस वर्ष त्यांनी राज्यकारभार केला. मात्र त्यांच्या मृत्यूनंतर काय परिस्थिती होती? तर महाबलाढ्य असा शहेनशाह औरंगजेब तीन लाखांची चतुरंग सेना घेऊन महाराष्ट्रात आलेला होता. शिवरायांनी सामान्य जनतेत निर्माण केलेल्या आत्मविश्वासामुळे, त्यांनी प्रज्वलित केलेल्या हिंदूपदपातशाही च्या ज्योतीमुळे मराठी माणूस पेटून उठला होता. संभाजी महाराजांच्या आणि पुढे राजाराम महाराजांच्या मृत्यूनंतरही महाराष्ट्रातला सर्वसामान्य हिंदू माणूस लढत राहिला. अक्षरशः गवताला भाले फुटले. आणि 27 वर्षे महाराष्ट्रातच गुंतून पडलेल्या औरंगजेबाची कबर शेवटी येथेच खोदावी लागली. पुढे तर हिंदूंचा भगवा ध्वज हा दिल्लीच्या लाल किल्ल्यावरही फडकू लागला. आणि आजच्या तीन – चार जिल्ह्यां एवढं असलेलं स्वराज्य, शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूनंतर अवघ्या भारतभर पसरलं. पार अटकेपार गेलं.

याच दृष्टिकोनातून डॉक्टर केशव बळीराम हेडगेवार यांचं कार्य बघितलं पाहिजे. 1889 ते 1940 हा अवघ्या 51 वर्षांचा जीवन प्रवास. त्यातील शेवटची 15 वर्षे ही राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या स्थापनेनंतरची. ज्या काळात हिंदूंच्या हितासाठी बोलायला लोकं कचरत होती त्या काळात अत्यंत आत्मविश्वासाने डॉक्टर हेडगेवार म्हणत होते, “होय मी म्हणतो हे हिंदू राष्ट्र आहे”. आज डॉक्टर हेडगेवार यांच्या कार्याचं स्वरूप काय आहे?

डॉक्टरांनी 1925 साली सुरू केलेला संघ हा भारतातल्या कानाकोपऱ्यात, अधिकांश गावांपर्यंत पोहोचला आहे, पण त्याचबरोबर जगात जिथे – जिथे हिंदु राहतात त्या सर्व ठिकाणी संघ आहे. संघाचे स्वयंसेवक आहेत. आणि ही सज्जन शक्ती डॉक्टर हेडगेवार यांना अभिप्रेत असलेल्या, हिंदू संस्कृतीचं मूलाधार असलेल्या राष्ट्राला वैभवशाली बनवण्यासाठी झटत आहे..!

हे डॉक्टर हेडगेवारांचं निर्विवाद यश आहे.

डॉक्टर हेडगेवार यांनी त्यांच्या आयुष्याचा उत्तरार्ध हा हिंदू संघटने करता दिला. लहानपणापासूनच डॉक्टर हेडगेवार हे प्रखर देशभक्त होते. पण त्याचबरोबर कृतिशील कार्यकर्ता होते. त्यांच्या मनात जी अंगार पेटलेली होती, ती पारतंत्र्या विषयी होती. त्यामुळे या इंग्रजी सत्तेला भारतातून हाकलून लावायचं हे त्यांच्या जीवनाचं ध्येय झालं. या ध्येयाचा पाठपुरावा म्हणूनच त्यांनी महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी कलकत्ता हे शहर निवडलं. ते बंग-भंग आंदोलनाचे दिवस होते. आणि कलकत्ता हे क्रांतिकारकांचं केंद्र होतं. डॉक्टर सुमारे सहा वर्ष कलकत्त्यात राहिले. क्रांतिकारकांच्या ‘अनुशीलन समितीचे’ सदस्य झाले. ‘कोकेन’ हे नाव धारण केलं. क्रांतिकारी चळवळीला जवळून बघितलं.

‘पण या मार्गाने स्वराज्य मिळेल का?’ हा एक प्रश्न आणि त्याचबरोबर दुसरा महत्त्वाचा प्रश्न, ‘स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर आपल्या देशाची रचना कशी असली पाहिजे?’ ‘मांडणी कशी असली पाहिजे?’ हा. या प्रश्नांची उत्तरं त्यांना मिळत नव्हती. त्यांनी काँग्रेसचंही काम करून बघितलं. अगदी सक्रियतेनं केलं. तुरुंगवास ही पत्करला. पण त्यांच्या लक्षात आलं, सर्वच ठिकाणी या देशाचा, राष्ट्राचा मूलाधार असलेला हिंदू उपेक्षित होतोय. मुसलमानांच्या तुष्टीकरणाच्या नावाखाली हिंदूंवर प्रचंड दबाव टाकला जातोय. आणि याला दोषी हिंदू समाजच आहे. हिंदूंना आपल्या तेजस्वी इतिहासाचा, शौर्याचा, तेजाचा, परंपरांचा विसर पडत चाललेला आहे. उद्या भारताला स्वातंत्र्य मिळाले, तर हिंदूंची स्थिती, आणि पर्यायाने देशाची स्थिती काय असेल? हे भीषण चित्र त्यांच्यासमोर उभं राहत होतं. आणि म्हणूनच 1916 ला वैद्यकीय परीक्षा उत्तीर्ण करून नागपूरला आल्यानंतर, पुढची नऊ वर्षे ते विविध प्रवाहात सामील होऊन या प्रश्नांची उत्तरं शोधत होते. 1923 आणि 1924 ला नागपुरात मुस्लिम आक्रामकता वाढत होती. काँग्रेसचे पदाधिकारी आणि सक्रिय कार्यकर्ता असलेले डॉक्टर हेडगेवार, फेब्रुवारी 1924 मध्ये वर्ध्याला महात्मा गांधींना भेटले. मात्र हिंदू मुस्लिम प्रश्नांसंबंधी समाधानकारक उत्तर त्यांना मिळू शकले नाही.

या सर्व प्रक्रियेतून संबंधित कार्यकर्ते, नेते यांच्याशी विचार विनिमय करून, डॉक्टरांच्या डोक्यात हिंदूंचे संघटन बांधण्याची रूपरेषा स्पष्ट होत होती. कोणाचाही द्वेष न करता हिंदूंचे संघटन तयार करायचे, ज्यात अनुशासन असेल, लष्करी शिस्त असेल आणि वैचारिक स्पष्टता असेल. या अनुषंगाने 1925 च्या विजयादशमीला, अर्थात रविवार 27 सप्टेंबरला, नागपुरात डॉक्टरांच्या घरी संघाची सुरुवात झाली. हे संघटन मुस्लिम आक्रामकतेची प्रतिक्रिया म्हणून तयार झाले होते कां? तर याचे उत्तर आहे – नाही. 28 मार्च 1937 ला अकोल्याच्या ईस्टर कॅम्प मध्ये स्वयंसेवकांसमोर बोलताना डॉक्टर म्हणाले होते, “हिंदुस्थानच्या संरक्षणाकरता एखादा स्वयंसेवक संघ, त्यात मुसलमान, ख्रिश्चन, इंग्रज किंवा इतर परदेशीय, परधर्मीय लोक असते किंवा नसते, तरी आपल्या हिंदू समाजाला असा संघ निर्माण करणे क्रमप्राप्तच होते.”

डॉक्टरांची झेप खूप दूरवरची होती. हे राष्ट्र संपन्न व्हायला हवं, समृद्ध असायला हवं आणि त्यासाठी या देशाची जी मूळ अस्मिता आहे, हिंदू आचार -विचार, परंपरांवर आधारीत असलेली, ती बळकट व्हायला हवी. अर्थात हे तेव्हाच शक्य आहे, जेव्हा आपला देश स्वतंत्र असेल आणि म्हणूनच संघाचं प्रारंभिक उद्दिष्ट हे देशाला स्वतंत्र करणं असं होतं.

संघ सुरू होऊन अडीच वर्षानंतर, अर्थात 1928 च्या मार्चमध्ये, नागपूर – अमरावती रस्त्यालगतच्या ‘स्टार्की पॉईंट’ वर, निवडक 99 स्वयंसेवकांना स्वतः डॉक्टरांनी प्रतिज्ञा दिली होती. तेथेही हा भाव स्पष्टपणे प्रकट होतो. ही प्रतिज्ञा आहे –
“मी सर्व शक्तिमान श्री परमेश्वराला व आपल्या पूर्वजांना स्मरून प्रतिज्ञा करतो की, मी आपला पवित्र हिंदू धर्म, हिंदू संस्कृती व हिंदू समाज यांचे संरक्षणाकरिता व हिंदू राष्ट्राला स्वतंत्र करण्याकरिता राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचा घटक झालो आहे. संघाचे कार्य मी प्रामाणिकपणे, नि:स्वार्थ बुद्धीने आणि तनमनधनाने करीन, व हे व्रत मी आजन्म पाळीन.”
“जय बजरंग बली हनुमान की जय!”

डॉक्टरांनी जेव्हा संघ सुरू केला, तेव्हा ‘हिंदुत्व’ हा शब्द रूळला नव्हता. हा शब्द 1927 मध्ये स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी प्रचलनात आणला. त्यापूर्वी स्वामी विवेकानंदांनी ‘हिंदुत्व’ या अर्थाने ‘हिंदूइझम’ हा शब्द वापरला. ‘इझम’ म्हणजे वाद. अर्थात ‘हिंदू वाद’ हा शब्द नंतरही अनेकदा वापरण्यात आला. डॉक्टरांनी मात्र ‘हिंदुत्व’ या अर्थाने ‘हिंदूहूड’ (Hinduhood) हा शब्द वापरला.

मद्रासच्या डॉक्टर नायडूंनी तमिळनाडूमध्ये ‘हिंदू महासभा कॉन्फरन्स’ आयोजित केली होती. तिला डॉक्टरांनी यावे असा आग्रह करणारे त्यांचे पत्र आले. पण प्रकृती ठीक नसल्याने डॉक्टर राजगीरला जाऊन राहिले होते. त्यामुळे त्यांचे मद्रासला जाणे शक्यच नव्हते. यासंदर्भात मृत्यूच्या तीन महिने आधी, 1940 च्या 17 मार्चला त्यांनी डॉक्टर नायडूंना पत्र लिहिले. हिंदू समाजात हिंदू जागरणाच्या कार्याचे यथार्थ वर्णन त्यात आहे. डॉक्टर लिहितात, “To arouse the dormant spirit of Hinduhood among our brethren of the South.” ‘दक्षिणेतील बांधवांमध्ये हिंदुत्वाच्या सुप्त भावनेला चेतवण्याचे हे कार्य आहे’, असं डॉक्टरांनी लिहिलंय.

19 ऑक्टोबर 1929 ला निळकंठ राव सदाफळ यांना पाठवलेल्या पत्रात डॉक्टर लिहितात- “स्वयंसेवकांच्या मनावर राष्ट्रीयत्व पूर्णपणे बिंबवून, राष्ट्रीयत्व आणि हिंदुत्व यात भेद नसून या दोन्ही गोष्टी एकच कशा आहेत हे त्यांना उत्तम रित्या पटवून देणे, हे संघ शाखेचे काम आहे.”

एके ठिकाणी डॉक्टरांनी म्हटलंय
सामर्थ्य आहे हिंदुत्वाचे I
प्रत्येक हिंदू राष्ट्रीयाचे I
परंतु तेथे संघटनेचे I
अधिष्ठान पाहिजे II
पुढे ते म्हणतात,” हिंदुस्थानातील आसेतु हिमाचल अशी अखिल हिंदूंची एकजीनसी नि अभेद्य संघटना करणे हाच आपला सध्याचा धर्म आहे. आपणात राष्ट्रीयत्व उत्पन्न करून हिंदू हे एकराष्ट्रीय आहेत व हिंदू समाजाशी निगडित असे त्यांचे संबंध आहेत, हे शास्त्रीय दृष्ट्या समजावून घेऊन, प्रत्यक्ष कामाला लागायचे आहे”.

डॉक्टरांचे हिंदुत्व हे समजण्यासाठी फार साधं, सोपं आणि सरळ होतं. स्व. दादाराव परमार्थ त्यांच्या ‘परमपूजनीय डॉक्टर हेडगेवार’ या लेखात लिहितात, “हा देश हिंदूंचा आहे, हा तर आपला विश्वासच होता. हिंदू हे बाहेरून येथे आले ही कल्पना आपणास मान्य नव्हती. हिंदू हे मूळचे इथले व त्यांनीच आपल्या कर्तृत्वाने व त्यागाने हे राष्ट्र उभे केले आहे”. ‘या देशाचे राष्ट्रीयत्व हे हिंदुत्व आहे’ यावर डॉक्टर हेडगेवारांची अढळ श्रद्धा होती. त्यामुळे या देशावर पूर्ण समर्पण भावनेने प्रेम करणारा तो हिंदू, या देशाच्या प्रगतीसाठी झटणारा तो हिंदू, या देशाच्या सर्वांगीण उन्नतीसाठी प्रयत्नांची शर्थ करणारा तो हिंदू. आणि या अशा सर्व हिंदूंचं संघटन बांधायचं हे त्यांचं ध्येय. इतक्या सरळ, सोप्या आणि स्वच्छ नजरेने पहात असल्याने डॉक्टर हेडगेवारांना हिंदूंमधील भेद -विभेद, जाती-पाती कधी दिसल्याच नाहीत. हिंदूंचे संघटन करताना हा विचार चुकूनही त्यांच्या मनात आलेला दिसत नाही.

आणि म्हणूनच जाती-पातींच्या चष्म्यातून हिंदूंकडे बघणाऱ्या लोकांना याचं फार आश्चर्य वाटतं. अगदी महात्मा गांधीनाही वाटलं होतं. 1934 च्या डिसेंबरमध्ये वर्ध्याला संघाचं शितकालीन शिबिर भरलं होतं. त्यावेळी महात्मा गांधींचा मुक्काम वर्धा शहरात होता. महात्माजींच्या राहत्या बंगल्याजवळच शिबिर स्थल होतं. त्यामुळे महात्माजींना संघाच्या दीड हजार स्वयंसेवकांचं हे शिबिर बघण्याची इच्छा झाली. त्यांच्या सोयीने वेळ ठरली. 25 डिसेंबर 1934, मंगळवारी सकाळी सहा वाजता भेट द्यायची वेळ निश्चित झाली.

महात्मा गांधी ठरलेल्या वेळी शिबिरात आले, आणि साधारण दीड – दोन तास थांबले. त्यांनी शिबिराची पूर्ण माहिती घेतली. सर्व स्वयंसेवक एकत्र राहतात, एकाच पंक्तीत जेवतात हे ऐकून त्यांना आश्चर्य वाटलं. हे पडताळून पाहण्यासाठी त्यांनी काही स्वयंसेवकांना चाचणीसाठी प्रश्नही विचारून बघितले. तेव्हा “हा महार, हा ब्राम्हण, हा मराठा, हा शिंपी असले भेदाभेद आम्ही मानत नाही. आपल्या शेजारी कोणत्या जातीचा स्वयंसेवक आहे, याची आम्हास दादही नसते; नव्हे तशी माहिती करून घेण्याची आम्हास इच्छाही होत नाही. आम्ही सर्वजण हिंदू आहोत आणि म्हणून बंधू आहोत. तेव्हा एकमेकांना व्यवहारात उच्च – नीच लेखण्याची आम्हाला कल्पनाही शिवत नाही.” अशा आशयाचे विचार महात्मा गांधींना स्वयंसेवकांच्या उत्तरात ऐकायला मिळाले.

हे आहे डॉक्टर हेडगेवार यांचे हिंदुत्व. अगदी सरळ आणि सोपे. ‘आम्ही सर्व हिंदू आहोत आणि म्हणून बंधू आहोत’ या एका वाक्याने हिंदूंचे संघटन उभे राहिले, जे जगात सर्वात मोठे संघटन ठरले.

डॉक्टरांच्या पूर्ण कार्यकाळात ते फार तात्विक वादात अडकले नाहीत. त्यांचा भर हा प्रत्यक्ष कृतीवर होता. संघाचा प्रारंभ होण्यापूर्वी त्यांनी अशा अनेक विचार प्रवाहांचा सखोल अभ्यास केला होता. हिंदू समाजातील वैगुण्य, मुस्लिम आक्रांतांमुळे समाजात शिरलेल्या कुरीती, काही जुनाट अप्रासंगीक परंपरा, या सर्वांची त्यांना चांगली जाणीव होती. मात्र या सर्व गोष्टींच्या विरोधात फक्त बोलत राहण्यापेक्षा या सर्वांना त्यांनी कृतीतून उत्तर देणं पसंत केलं.

विविध ठिकाणी काम केल्यामुळे त्यांच्या विचारात निखळ स्पष्टता होती. नेमकं काय करायचं आहे याचं त्यांना चांगलंच भान होतं. आणि म्हणूनच त्यांच्या पंधरा वर्षांच्या काळात आणि नंतरही संघावर अनेक संकट येऊन सुद्धा संघ वाढतच राहिला. संघाच्या प्रारंभापासून या बाबतीत स्पष्टता होती की, ‘संघ हे संघटन हिंदूंच्या संरक्षणासाठी उभारलेलं एखादं रक्षक दल नाही’. याचा अर्थ असा की हिंदू समाजाने स्वतःच्या संरक्षणासाठी (Protection) संघाला आजच्या भाषेत ‘आउटसोर्स’ केलेलं नाही. संघाचे स्वयंसेवक संकटांचा सामना करतील आणि बाकी हिंदू समाज ही संघर्षाची गंमत बघत बसेल हे त्यांना अभिप्रेत नव्हतं.

संघाचं उद्दिष्ट हे हिंदू समाजाचं संघटन करून, संपूर्ण समाजाला सक्षम बनवणं हे होतं / आहे. त्यामुळे ‘समाजच सर्व काही करेल’ हीच भूमिका पहिले पासून आज पर्यंत कायम आहे, आणि हेच संघाच्या यशाचं गमक ही आहे. संघाने खऱ्या अर्थाने हिंदू समाजाचं सक्षमीकरण (empowerment) करणं हे डॉक्टर हेडगेवार यांना अभिप्रेत होतं. म्हणूनच 1925 नंतर या देशावर आलेल्या सर्व संकटांचा सामना संघानं समाजाला बरोबर घेऊन केलाय. अगदी आत्ताच्या कोरोना मध्येही संघ स्वयंसेवकांनी अनेक ठिकाणी आघाडी घेतली असेल, पण कोरोनाविरुद्धच्या लढ्यात संघाने संपूर्ण समाजाला सक्रिय केलं.

आणि इथेच डॉक्टर हेडगेवार यांची दूरदृष्टी दिसून येते. हिंदूंचं संघटन उभारताना त्यांनी अगदी साफ आणि स्पष्ट शब्दात सांगितलं होतं, “आपल्याला संपूर्ण हिंदू समाजाचं संघटन करायचं आहे. समाजात संघटन उभारायचं नाही.” (समाज का संगठन करना है, समाज में संगठन नही करना है). हे फार महत्त्वाचं सूत्र आहे. डॉक्टरांच्या पूर्वीही हिंदू समाजात हिंदू हितासाठी काम करणाऱ्या लहान मोठ्या संस्था आणि संघटन तयार झाले होते. मात्र त्या सर्वांची झेप ही मर्यादित होती. समाजातल्या एखाद्या प्रवाहासारख्या त्या संस्था होत्या. मात्र प्रारंभापासून डॉक्टरांनी संघाला ‘संपूर्ण हिंदू समाजाचे संघटन’ अशाच स्वरूपात उभे केले. त्यामुळे पूर्वी जे संघाचे विरोधक होते, तेच पुढे संघाचे कार्यकर्ते झाले.

‘हिंदूंचं संघटन ही अशक्यप्राय गोष्ट आहे’ असं पूर्वी म्हटलं जायचं. मात्र डॉक्टर हेडगेवार यांनी हे खोटं ठरवून दाखवलं. संपूर्ण हिंदू समाजाचं संघटन बांधताना त्यांनी जी कार्यपद्धती दिली, तिला जगात तोड नाही. त्यामुळे एकजीनसी, एकरूप आणि भारत मातेला वैभव संपन्न बनविण्याच्या एकाच ध्येयाने प्रेरित अशा कोट्यावधी हिंदूंचं जगातलं सर्वात मोठं संघटन उभं राहिलं, जे त्यांच्या मृत्यूनंतरही 83 वर्ष सतत वर्धिष्णू होत आहे.

दूरदृष्टीच्या, भविष्यात डोकावू शकणाऱ्या डॉक्टर हेडगेवार यांचं हे निर्विवाद यश आहे !
– प्रशांत पोळ
(‘विवेक प्रकाशन’ द्वारे प्रकाशित होणाऱ्या ‘हिंदुत्व’ या ग्रंथातील लेखाचा एक अंश)